به گزارش صابتا، دومین نشست از سلسله نشست‌های «ققنوس ایران فرهنگی» با موضوع بررسی طرح مرمت و احیای کاروانسرای وکیل کرمان، روز دوشنبه ۱۲ خرداد ۱۴۰۴ در عمارت مسعودیه برگزار شد.
در این نشست، قلی‌نژاد معاون فناوری پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، فرازمرز پارسی مدیر طرح مرمت کاروانسرا، خسرو طالب‌نژاد مشاور مدیرعامل صندوق توسعه و احیا و جابر نوروزی سرپرست واحد فنی صندوق حضور داشتند.
طالب‌نژاد در ابتدای جلسه با بیان اینکه هدف اصلی این نشست بررسی و انتشار تجربیات در زمینه احیای بناهای تاریخی است، از ارائه‌کنندگان خواست مباحث تخصصی را بیشتر مورد توجه قرار دهند تا نتایج این جلسات برای دانشجویان و پژوهشگران نیز قابل استفاده باشد.
در ادامه، یونس قهرمانی به نمایندگی از گروه مشاور معماری و مرمت پروژه، روند مرمت کاروانسرای وکیل کرمان را تشریح کرد. او با اشاره به اینکه این کاروانسرا در سال ۱۳۹۶ به سرمایه‌گذار تحویل داده شد، توضیح داد: بنا پیش از مرمت، سه دهه متروک بود و در این مدت چند پیمانکار و مشاور تغییر کرده بودند، بدون آن‌که کار اجرایی مشخصی صورت گیرد.
به گفته قهرمانی، پس از آغاز فعالیت گروه مشاور، مشخص شد که بخشی از اضلاع غربی و شرقی بنا با خطر جدی مواجه‌اند و اقدامات اولیه برای رفع خطر انجام شد، چراکه محل عبور و مرور مردم و توقف خودروها بود.
قهرمانی ادامه داد: این کاروانسرا در یکی از بهترین نقاط بازار کرمان و در نزدیکی مجموعه گنجعلی‌خان قرار دارد و بخشی از مجموعه تاریخی وکیل کرمان محسوب می‌شود که شامل مسجد، حمام، مدرسه و فضاهای دیگر است.
او اضافه کرد: کاروانسرای وکیل به عنوان نمونه‌ای منحصربه‌فرد از سراهای درون‌شهری ایران، دارای تنوع بالایی از تزیینات معماری است. به دلیل متروکه بودن طولانی‌مدت، این بنا دچار آسیب‌هایی از جمله حمله موریانه، ترک‌های ساختاری و ریزش چهار نمای اصلی شده بود.
قهرمانی یکی از چالش‌های اصلی پروژه را بازسازی حیاط شمال‌شرقی دانست که کاملاً تخریب شده بود. او با استناد به عکس‌های هوایی سال ۱۳۳۵ و نقشه‌های ترسیمی سال ۱۳۶۰، وجود این بخش را اثبات کرد و گفت این نقشه‌ها در روند بازسازی بسیار کمک‌کننده بودند. به گفته او، در یکی از زیرپله‌ها نقشه‌هایی کشف شد که نشان می‌داد بنا دارای چهار حیاط بوده است.
او افزود: شناسایی ترک‌های فعال، نصب سونداژ، و سبک‌سازی سازه و سقف برای کاهش خطرات انجام شده است. در عین حال، ظرفیت بهره‌برداری از بنا نیز بررسی شده و علاوه بر تبدیل آن به بوتیک‌هتل، امکان اضافه کردن سالن اجتماعات و فضاهای خدماتی دیگر نیز پیش‌بینی شده است.
این مشاور مرمت تاکید کرد: این بنا دارای ۵۷ اتاق و سوئیت با ظرفیت اقامت ۱۴۰ نفر است و امکان پذیرایی از ۲۵۰ نفر نیز در آن وجود دارد.
قهرمانی اضافه کرد: وجود ترک‌های عمیق، خاک دستی و نشست سازه از جمله مشکلات عمده‌ای بود که در مسیر مرمت با آن مواجه بودند. اقدامات متعددی نیز برای رفع خطر در بخش‌هایی مانند برج ساعت و سایر اجزای معماری بنا انجام شده است.
قهرمانی همچنین به طراحی داخلی بنا اشاره کرد و گفت برای این بخش، ترکیبی از الگوهای سنتی و مدرن در نظر گرفته شده است.
یونس قهرمانی، مشاور طرح مرمت کاروانسرای وکیل کرمان، با اشاره به اهمیت تاریخی و فرهنگی مجموعه وکیل، بر لزوم رویکردی جامع و اصالت‌محور در فرآیند احیای آن تأکید کرد. او گفت: مجموعه وکیل در انتهای بازار اختیاری و در امتداد بازار تاریخی کرمان واقع شده و شامل کاروانسرا، بازار، حمام و مسجد است؛ مجموعه‌ای که توسط محمداسماعیل‌خان وکیل‌الملک، حاکم کرمان در سال ۱۲۴۴ هجری شمسی (۱۲۸۲ قمری / ۱۸۶۵ میلادی) و با همراهی پسرش مرتضی‌قلی‌خان وکیل‌الملک ثانی و نسل‌های بعدی این خاندان ساخته شده است. این مجموعه امروزه نیز با همان نام شناخته می‌شود و از اجزای مهم و زنده بافت تاریخی کرمان به شمار می‌آید.
به گفته قهرمانی، بخش تجاری این مجموعه که با عنوان بازار وکیل شناخته می‌شود، میان مسجد جامع و میدان ارگ قرار دارد. این بخش اصلی بازار، در حدود ۶۰۰ متر طول داشته و شامل مغازه‌های مسقف، کاروانسراها و گذرهایی بوده که در گذشته بخش عمده‌ای از خرید و فروش شهر در آن انجام می‌شده است. بازار وکیل مانند دیگر بازارهای سنتی ایران ساختاری کشیده و منظم دارد و در آن، هر صنف در بخشی خاص مستقر بوده است.
مطالعات آسیب‌شناسی و ضرورت شناخت عوامل فرساینده
مشاور طرح مرمت با تأکید بر نقش محوری آسیب‌شناسی در فرآیند مرمت، اظهار داشت: آسیب‌شناسی بناها و مجموعه‌های معماری، یک دانش میان‌رشته‌ای است که شناخت دقیق از تأثیر متقابل بنا و عوامل انسانی را طلب می‌کند. این رویکرد با هدف درک رفتار بخش‌های مختلف بنا در برابر نیروهای مخرب، به ارائه راه‌حل‌های درمانی منتهی می‌شود. آسیب‌شناسی، علاوه بر شناسایی عوامل فرساینده و تحلیل عملکرد آن‌ها، باید به پیش‌بینی رفتار آن عوامل در آینده نیز بپردازد. این فرآیند علمی بر پایه تعاریف معتبر جهانی، همچون گزارش‌های انجمن AEEB و پژوهشگران حوزه مرمت، بر شناسایی ناهنجاری‌ها، شناخت رفتار مواد و ساختار در گذر زمان، و تحلیل تأثیرات محیطی، انسانی و ساختاری متمرکز است.
پتانسیل‌های کالبدی و فضایی بنای کاروانسرا
قهرمانی با اشاره به ظرفیت‌های نهفته در بنای کاروانسرا افزود: این بنا از ساختاری فضایی و کالبدی اصیل برخوردار است که امکان تفکیک عملکردی و فضایی را به‌خوبی فراهم می‌آورد. وجود ورودی‌های متعدد در ترازهای مختلف بنا، سیرکولاسیون متنوع در فضاهای گوناگون، و حضور فضاهای باز، نیمه‌باز و بسته در کالبد آن، امکان حوزه‌بندی عملکردی و بازتعریف کاربری‌ها را ممکن می‌سازد. از سوی دیگر، نسبت این بنا با خاندان وکیل‌الملک، که از اصیل‌ترین و تأثیرگذارترین خانواده‌های حاکم در تاریخ معاصر کرمان به شمار می‌روند، پشتوانه‌ای معنوی و هویتی برای بازآفرینی کارکرد معاصر بنا به ارمغان می‌آورد.
انطباق ارزش‌ها با بستر تاریخی شهر کرمان
وی ادامه داد: آنچه کاروانسرای وکیل را متمایز می‌سازد، نه‌تنها ارزش‌های درونی آن، بلکه پیوند ناگسستنی‌اش با بستر تاریخی شهر کرمان است. این بنا در قلب استخوان‌بندی تاریخی شهر قرار دارد و با عناصر شاخصی همچون بازار، مسجد و حمام وکیل در ارتباط مستقیم است. همین امر، زمینه‌ای فراهم کرده تا مرمت آن به‌صورت یک پروژه منفرد نگریسته نشود، بلکه در قالب یک مجموعه زنده شهری، با کارکرد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی تعریف شود.
ظرفیت‌های سازه‌ای، معماری و عملکردی
قهرمانی افزود: کاروانسرای وکیل، به‌عنوان بزرگ‌ترین کاروانسرای شهری کرمان و یکی از بزرگ‌ترین سراهای شهری کشور، قابلیت‌های چشمگیری در زمینه اعطای تنوع کارکردی دارد. قرارگیری این سرا در کنار سایر فضاهای تاریخی مجموعه وکیل همچون مسجد و حمام، فرصتی بی‌نظیر برای تعریف مجدد عملکردهای فرهنگی، اجتماعی، گردشگری و اقتصادی در قالب یک ساختار منسجم به‌وجود آورده است.
اولویت‌های ارزشی در طرح مرمت
مشاور طرح مرمت با تشریح اولویت‌های ارزشی بنا گفت: در فرآیند تدوین طرح، مجموعه‌ای از ارزش‌های محوری از جمله تاریخمندی و اصالت، ارزش‌های معماری و میراث هنری، ویژگی‌های فضایی و زیبایی‌شناختی، ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی، همچنین قابلیت‌های اقتصادی و گردشگری و ویژگی‌های فنی و تکنیکی ساخت بنا مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. این ارزش‌ها به‌عنوان پایه تصمیم‌گیری در طراحی مسیر مرمت و بهره‌برداری مجدد از سرا لحاظ خواهند شد.
ضرورت توجه به اسناد و منشورهای بین‌المللی
قهرمانی در ادامه با اشاره به اسناد مرجع بین‌المللی در حوزه مرمت، تأکید کرد: در تدوین این طرح، رویکردها و ملاحظات مندرج در منشورهای جهانی نظیر منشور نارا، بیانیه سنت آنتونیو، منشور بورا و منشور ونیز به‌عنوان چارچوب نظری طرح در نظر گرفته شده‌اند. به‌عنوان نمونه، منشور نارا بر اهمیت میراث ناملموس و ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی تأکید دارد و ما نیز در مرمت کاروانسرای وکیل، صرفاً به کالبد بنا نمی‌نگریم، بلکه تمامی لایه‌های تاریخی، فرهنگی و ارتباطی آن با مردم در نظر گرفته می‌شود. همچنین مطابق با بیانیه سنت آنتونیو، نگاه صرفاً مادی به بناهای تاریخی، ناقص و ناکارآمد است و ضرورت دارد ارتباط آن با هویت فرهنگی جامعه معاصر بازخوانی شود.
او در پایان خاطرنشان کرد: هدف نهایی از اجرای این طرح، حفظ اصالت تاریخی و فرهنگی بنای کاروانسرا و فعال‌سازی مجدد آن در قالب کاربری‌هایی متناسب با ارزش‌های بنیادینش است. بنا باید به حیات خود ادامه دهد، نه فقط در قامت یک یادمان ایستا، بلکه به‌عنوان فضایی پویا و زنده در دل بافت تاریخی کرمان که گذشته، حال و آینده را به یکدیگر پیوند می‌دهد.
در ادامه این نشست، فرامرز پارسی مدیر طرح مرمتی پروژه نیز توضیحاتی درباره اقدامات فنی ارائه داد. او با اشاره به مشکل رطوبت در محیط بنا گفت: برای رفع این چالش، دور تا دور کاروانسرا کانال‌کشی برای زه‌کشی انجام شده و کف حجره‌ها نیز بلوکاژ شده است.
به گفته پارسی، ارزیابی آسیب‌ها پس از اتمام مرمت نیز ضروری است چراکه گاهی ممکن است برخی مشکلات به درستی شناسایی نشده باشند یا نحوه بهره‌برداری از فضاهای تاسیساتی موجب بروز آسیب‌های ثانویه شود.
او همچنین از اجرای سایبان موقت برای جلوگیری از آسیب بارندگی حین سبک‌سازی سقف خبر داد و تأکید کرد: مرمت اصولی نیازمند پایش مداوم و دقت بالا در مواجهه با تغییرات سازه‌ای و محیطی است.
نوشته طرح مرمت و احیای کاروانسرای وکیل کرمان زیر تیغ نقد اولین بار در پایگاه اطلاع رسانی صابتا|اخبار بناهای تاریخی. پدیدار شد.
بدون دیدگاه