به گزارش صابتا سومین نشست از سلسله نشست‌های جایزه ققنوس ایران فرهنگی، با موضوع بررسی طرح مرمت و احیای کاروانسرای افضل شوشتر، امروز دوشنبه ۲۳ تیرماه ۱۴۰۴ ساعت ۱۵ تا ۱۷ در عمارت مسعودیه برگزار شد.
در این جلسه که با همکاری صندوق احیا و پژوهشگاه میراث فرهنگی برگزار شد، طرح مرمت و احیای کاروانسرای افضل شوشتر توسط علیرضا چهارمحالی، مشاور طرح مرمت و مرجان اسمی‌پور، بهره‌بردار این بنا ارائه شد و خسرو طالب‌زاده، مشاور مدیرعامل صندوق احیا، و دکتر بابک افشار، عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی آن را نقد و داوری کردند.
چهار محالی: سرای افضل؛ تنها کاروانسرای دوطبقه ایران، از شکوه قاجاری تا موج فرهنگی امروز
علیرضا چهارمحالی، مشاور طرح مرمت این مجموعه تاریخی، در نشست بررسی روند احیا و بهره‌برداری سرای افضل گفت: این بنا یکی از مهم‌ترین یادگارهای معماری قاجاری در استان خوزستان، پس از مرمت اصولی، نه‌تنها حیات دوباره یافته بلکه به مرکزی برای احیای صنایع دستی و فعالیت‌های فرهنگی در بافت تاریخی شهر تبدیل شده است.
جایگاه تاریخی و معماری منحصربه‌فرد
چهارمحالی ادامه داد: این بنای تاریخی در محله دلدل شوشتر و در مجاورت خیابان تاریخی سپه واقع شده و یکی از شاخص‌ترین کاروانسراهای اواخر دوره قاجار است که بخشی از یک مجموعه بزرگ شامل خانه، حمام، مسجد و ساباط‌های متصل به خاندان افضل بوده است.
او تأکید کرد: سرای افضل تنها کاروانسرای دوطبقه ثبت‌شده در ایران است و با شماره ۷۹۴۰ در فهرست آثار ملی قرار دارد. همچنین در شهریور ۱۴۰۲، این بنا در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید و از این حیث جایگاهی ویژه در تاریخ معماری ایران دارد.
خاندان افضل و پیوندهای اقتصادی بین‌المللی
به گفته این کارشناس بافت تاریخی، مالک اصلی این سرا، مرحوم حاج نورعلی افضل (افاضل) بوده است؛ یکی از بزرگان خاندان افضل که در تاریخ اقتصادی شوشتر جایگاهی خاص داشته‌اند. خانواده افضل روابط تجاری گسترده‌ای با شهرهای جنوبی ایران، به‌ویژه خرمشهر، و کشورهایی چون هند داشتند و گفته می‌شود در بمبئی دارای بازار و کاروانسرایی به نام خود بوده‌اند.
چهارمحالی افزود: در یکی از خانه‌های خاندان افضل، چند هزار سند تجاری از مراودات این خانواده با بمبئی، انگلیس و سایر نقاط دنیا کشف شده که بخشی از تاریخ تجارت خلیج فارس را روشن می‌کند.
اثر معمار برجسته شوشتری
مشاور طرح مرمت، معمار این بنای تاریخی را زنده‌یاد استاد حاج جعفر معمار معرفی کرد؛ چهره‌ای شناخته‌شده در معماری سنتی شوشتر. از دیگر آثار او می‌توان به خانه تاریخی مستوفی اشاره کرد. به گفته چهارمحالی، روایت مشهوری درباره طراحی ناقص پله‌های کاروانسرا وجود دارد: هنگامی که استاد در حال طراحی مسیر سوم دسترسی به بام بود، با صدای کارگری که او را برای نوشیدن چای صدا کرد، کار ناتمام ماند و پله سوم هرگز ترسیم نشد. به همین دلیل، این بنا فقط دو مسیر دسترسی به پشت‌بام دارد.
ساختار سه‌لایه با جزئیات اصیل
چهارمحالی در تشریح ساختار معماری بنا توضیح داد: سرای افضل در سه تراز زیرزمین (شبستان)، همکف و نیم‌طبقه بالا ساخته شده و دارای حیاط مرکزی است. پلان همکف با مساحت تقریبی ۱۰۸۶ متر مربع شامل ۲۲ حجره در سه ضلع شرقی، جنوبی و غربی است. حجره‌های ضلع شمالی که در گذشته تخریب شده بودند، در سال ۱۳۹۵ و هم‌زمان با واگذاری بنا به بخش خصوصی، مرمت و بازسازی شدند.
او افزود: طبقه زیرین یا شبستان، با ساختاری مشابه چلیپا، دارای ۲۲ غرفه با مساحتی نزدیک به ۱۰۵۲ متر مربع است. راهروهای ارتباطی آن به چهار جهت حیاط مرکزی امتداد دارند و تهویه از طریق پنجره‌های آجری مشبک (فخرمدین) انجام می‌شود. اتاق‌های زیرزمین با ساختاری متقارن، دقیقاً زیر اتاق‌های همکف ساخته شده‌اند.
مرمتی با کمترین دخل‌وتصرف
چهارمحالی درباره شیوه مرمت اجراشده گفت: در فرآیند بازسازی بنا تلاش شد تا کمترین دخل‌وتصرف در عناصر اصیل معماری از جمله تاق‌ها، ایوان‌ها و تویزه‌ها انجام شود و هرگونه تغییر نیز بر پایه مستندات تاریخی و با تأیید میراث فرهنگی صورت گرفت.
او با اشاره به تفاوت میان معماری ایرانی و معماری دستگاهی گفت: معماری ایرانی دارای اصول مشترکی است که بسته به موقعیت جغرافیایی در ایران فرهنگی – از سمرقند تا یزد، اصفهان و شوشتر – با تنوع در جزئیات اجرایی نمود پیدا کرده‌اند.
زیبایی‌شناسی در جزئیات ورودی
این کارشناس گفت: ورودی کاروانسرا در ضلع جنوبی بنا و در امتداد کوچه‌ای سنگفرش‌شده واقع شده است. این ورودی دارای در بزرگ چوبی مرکزی و دو در کوچک در طرفین است. بالای درها، پنجره‌هایی با گره‌چینی چوبی و مشبک‌های فلزی قرار دارد که با وجود مسدود بودن، زیبایی اولیه خود را حفظ کرده‌اند.
او اضافه کرد: در کنار ورودی، تاقچه‌هایی با قوس‌های تزئینی غیر باربر از نوع قوس تیز دایره‌ای دیده می‌شود. ستون‌های ورودی، ترکیبی از سنگ و آجر هستند که در سبک معماری سنتی شوشتر بسیار رایج بوده و در بخش‌های مختلف بنا استفاده شده‌اند.
احیای فضا و ایجاد جریان فرهنگی در شهر
مشاور طرح مرمت سرای افضل تأکید کرد: برخلاف بسیاری از سراهای تاریخی کشور که تنها کاربری تجاری یافته‌اند، سرای افضل اکنون به فضایی پویا برای تعامل فرهنگی، آموزش و تولید صنایع دستی تبدیل شده است. او گفت: در شوشتر، به‌دلیل محدودیت‌های فرهنگی و اجتماعی، فضاهای فرهنگی ایمن برای خانواده‌ها کمتر وجود دارد. اما سرای افضل توانسته با رویکردی فرهنگی، جریان تازه‌ای در فضای اجتماعی شهر ایجاد کند.
چهارمحالی همچنین از وجود پنج سرای مشابه دیگر در اطراف بازار شوشتر خبر داد که از نظر فرم معماری مشابه سرای افضل‌اند، اما کاربری کاملا تجاری دارند.
در زمینه زیرساختی، چهارمحالی اظهار داشت: در طراحی جدید، فضاهای خیس (مانند سرویس‌های بهداشتی) به داخل غرفه‌ها وارد نشده‌اند و تنها در دو نقطه محدود سرویس بهداشتی ایجاد شده است. این تصمیم برای حفظ اصالت معماری و جلوگیری از آسیب به ساختار تاریخی بنا اتخاذ شده است.
اسمی‌پور، بهره‌بردار: احیای سرای افضل؛ از بنای تاریخی تا قطب صنایع دستی
سرای افضل شوشتر، یکی از بناهای ارزشمند تاریخی استان خوزستان، پس از مرمت و احیا، اکنون به مرکزی پویا برای ترویج صنایع دستی، آیین‌های بومی و فعالیت‌های فرهنگی تبدیل شده است.
مرجان اسمی‌پور، سرمایه‌گذار و بهره‌بردار این مجموعه، در نشست معرفی دستاوردهای احیای سرای افضل گفت: این بنا در سال ۱۳۹۵ توسط صندوق توسعه و احیای بناهای تاریخی و فرهنگی کشور به بخش خصوصی واگذار شد و پس از مرمت، به‌عنوان نخستین و بزرگ‌ترین بنای احیاشده در استان خوزستان شناخته شد.
پس از پایان عملیات مرمت، این مجموعه با مشارکت بهره‌بردار فعلی، آقای صیادی، به یکی از بزرگ‌ترین مراکز فعال صنایع دستی جنوب کشور تبدیل شد. اسمی‌پور اظهار کرد: در حال حاضر ۴۸ غرفه صنایع دستی در این سرا فعال‌اند و ۱۲۰ نفر در آن مشغول به کار هستند. فعالیت‌هایی چون گلیم‌بافی، بافندگی، قلم‌کاری، سفال‌سازی، فلزکاری و دیگر مشاغل سنتی در این مجموعه جریان دارد.
بستر نمایش، آموزش و فروش هنرهای بومی
سرای افضل نه‌تنها بستری برای فروش تولیدات صنایع دستی فراهم کرده، بلکه کارگاه‌های آموزشی، نشست‌های فرهنگی و نمایشگاه‌های فصلی نیز در آن برگزار می‌شود. هدف اصلی، زنده نگه‌داشتن هنرهای بومی و انتقال آن به نسل‌های جوان است.
۳۰۰ رویداد فرهنگی برای احیای آیین‌ها
اسمی‌پور با اشاره به فعالیت‌های فرهنگی برگزارشده در این سرا گفت: تاکنون بیش از ۳۰۰ رویداد فرهنگی در این بنای تاریخی برگزار شده است؛ از جمله آیین‌های سنتی مانند «پلوپزون» با حضور پنج‌هزار نفر، «غمبدر» و «دوعیدون» (ترکیب نوروز و عید فطر) که با استقبال مردم و گردشگران روبه‌رو شده‌اند.
وی افزود: با هزینه شخصی، فیلمی به نام «اوسونا» درباره آیین‌های شوشتری تولید کردیم که موفق به کسب مقام اول جشنواره میراث فرهنگی شیراز شد. فیلم دوم با نام «مثل یک اسب» نیز در ادامه همین مسیر در حال تولید است. همچنین یک فیلم کوتاه با هدف حمایت از ایتام ساخته شده که درآمد آن به نفع نیازمندان اختصاص یافته است.
اسمی‌پور گفت: در این مجموعه، موزه‌ای با بیش از سه‌هزار قلم شیء قدیمی نیز راه‌اندازی شده که در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد. احیای لباس محلی، عروسی سنتی و داستان‌های قدیمی شوشتر از دیگر فعالیت‌های فرهنگی و میراثی مجموعه است.
چالش‌ها و افتخارات یک بهره‌بردار فرهنگی
او ادامه داد: سرای افضل هر ساله میزبان گروه‌های متعدد بازدیدکننده از جمله دانش‌آموزان مدارس است و در سال ۱۴۰۳ به‌عنوان بهره‌بردار برتر استان، از وزیر وقت میراث فرهنگی لوح تقدیر دریافت کرده است.
اسمی‌پور در پایان با اشاره به چالش‌های موجود گفت: با وجود درآمد حاصل از اجاره ۴۴ غرفه صنایع دستی، این بنای هزارمتری و ۳۰۰ ساله نیاز مداوم به مرمت و نگهداری دارد. همچنین، محاسبه انشعاب برق این بنای فرهنگی به صورت صنعتی، هزینه‌های سنگینی ایجاد کرده است که حل آن نیازمند همراهی و حمایت مسئولان مربوطه است.
بابک افشار، هیئت علمی پژوهشگاه: برخی بناها فقط باید حفظ شوند، نه مرمت
بابک افشار، عضو هیئت علمی پژوهشکده ابنیه و بافت پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، بر اهمیت انباشت معناها و ارزش‌های تاریخی در تعیین جایگاه یک بنای تاریخی تأکید کرد. به گفته او، همین لایه‌های معنایی است که یک بنای تاریخی را از یک ملک معمولی متمایز می‌کند و به آن هویت می‌بخشد.
شوشتر؛ نقطه تلاقی روایت‌های تاریخی و تجارت دریایی
افشار با اشاره به موقعیت منحصربه‌فرد شوشتر در گذشته، گفت که این شهر آخرین نقطه کشتی‌رانی خلیج فارس بوده و در طول تاریخ، نقش مهمی در تجارت با کشورهای عربی و هندوستان داشته است. او به روایاتی چون حضور خاندان افضل، نزاع‌های فرقه‌ای میان حیدری‌ها و نعمتی‌ها، فشارهای کمپانی هند شرقی و مهاجرت این خاندان به هند اشاره کرد و تأکید کرد که این اتفاقات بخشی از تاریخ یک بنا محسوب می‌شوند و باید از سوی میراث فرهنگی با دقت ثبت و روایت شوند.
این عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی، نبود مستندسازی و تاریخ‌نگاری دقیق درباره بسیاری از بناهای تاریخی را یک ضعف جدی دانست و پیشنهاد داد که برای چنین آثاری، باید تایم‌لاین تاریخی دقیق و برنامه مشخصی برای مرمت و نگهداری تهیه شود.
افشار با تأکید بر ضرورت شجاعت فرهنگی در سیاست‌گذاری حوزه میراث، تصریح کرد که در مورد برخی بناها باید صرفاً حفظ کالبد آن‌ها مدنظر قرار گیرد و کارکردی محدود به بازدید گردشگری برایشان تعریف شود، بدون آنکه مرمت یا مداخله‌ای در ساختار آن‌ها صورت گیرد.
حفظ اصالت و تنوع معماری
او در پایان هشدار داد که نباید روند حفاظت از بناها به سمت یک‌دست‌سازی و یونیفرم‌کردن پیش برود. به گفته او، لازم است ماهیت بومی و متفاوت هر بنا به‌صورت اصیل و منحصربه‌فرد حفظ شود تا تنوع فرهنگی و تاریخی موجود در کالبد شهرها از میان نرود.
لازم به ذکر است جایزه ققنوس ایران فرهنگی در سه بخش برترین طرح مرمت، برترین بهره‌برداری، و برترین صنایع‌دستی و فرش با بررسی آثاری از مناطق مختلف ایران فرهنگی در سال جاری، برگزار می‌شود.
گفتنی است در راستای بررسی ابعاد این جایزه و هماهنگی جهت برگزاری هر چه بهتر آن، نشست‌هایی به صورت منظم هر ماه توسط صندوق و پژوهشگاه و با حضور کارشناسان اجرا می‌شود.
نوشته روایت تبدیل کاروانسرای قاجاری به قطب صنایع دستی اولین بار در پایگاه اطلاع رسانی صابتا|اخبار بناهای تاریخی. پدیدار شد.
بدون دیدگاه