خانه امام جمعه یا عمارت صدر اعظم
از سنگفرش‌های خیابان ناصرخسرو که بگذری، بنایی جامانده از دوره قاجار با معماری خاصش، در میان شلوغی و دود شهر و ساختمان‌های رنگ‌ورورفته، خودنمایی می‌کند؛ عمارت صدر اعظم معروف به خانه امام جمعه، که با تزئینات ظریف معماری، نقاشی‌ها، شیشه‌ها و ارسی‌ها، آیینه‌کاری و گچ‌بری‌هایش، یکی از ارزشمندترین خانه‌های تاریخی شهر تهران است. اولین صاحب این عمارت و مجموعه اطراف آن که قدمتش به سال‌های 1220 تا 1223 برمی‌گردد، میرزا آقا خان نوری بود. پس از خلع میرزا آقا خان، کارگزاران دیوان این خانه را تصرف کرد. در سال 1241 شمسی، ناصرالدین شاه، میرزا آقا خان و دو پسر بزرگش، میرزا کاظم خان نظام‌الملک و میرزا داوود خان، وزیر لشگر را مورد عفو قرار داد و بخشی از دارایی‌ها، ازجمله این عمارت را به خاندان نوری بازگرداند. بعد از مرگ آقاخان، پسرش میرزا کاظم خان نظام‌الملک نزدیک به 40 سال در این عمارت ساکن شد و به‌تدریج با افول قدرت خاندان نوری، از وسعت آن کاسته شد و درنهایت، در سال 1285 حاجی میرزا یحیی، معروف به امام جمعه خویی، تحت عنوان نماینده مجلس شورای ملی به تهران آمد و این عمارت را از فرزندان میرزا آقا خان خریداری کرد و در آن ساکن شد.
بر اساس اسناد باقی‌مانده، این عمارت در سال 1328 با وکالت جمال امامی، از فرزندان میرزا یحیی امام جمعه، به اداره کل آموزش و پرورش استان تهران، واگذار شد و پس از آن، در سال 1349، تحت اختیار اداره کل میراث استان تهران قرار گرفت. در همان زمان، یعنی بین سال‌های 1348 تا 1350، این عمارت قدیمی توسط سازمان حفاظت از آثار باستانی مرمت و بازسازی شد اما در سال 1361، انفجار بمبی در میدان توپخانه و پس از آن، اصابت یک موشک در 25 متری این خانه در زمان موشک‌باران تهران، تخریب‌هایی برای این بنا به جا گذاشت. درنهایت، آبان 1375، بنای تاریخی عمارت صدر اعظم معروف به خانه امام جمعه، با شماره 1772، توسط اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان تهران، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و دوباره مرمت نهایی آن آغاز شد.
این خانه، با زیربنایی نزدیک به 900 متر، یکی از عمارت‌های اعیان‌نشین تهران بود و مانند بسیاری از بناهای قاجاری، دو بخش اندرونی و بیرونی داشت. البته مساحت واقعی عمارت صدراعظم، در گذشته حدوداً 25 هزار متر مربع بوده که امروز فقط همین خانه و حیاط از آن باقی مانده است. بخشی از بناهای باقی مانده نیز امروز به شکل مخروبه در همسایگی عمارت فعلی دیده می‌شود. این عمارت از ناصرخسرو تا پامنار ادامه داشته و باغ بزرگی را دربرمی‌گرفته که بناهای متعددی در آن قرار داشته است و عمارت فعلی، تک بنای باقی مانده از آن دوره است.
بر پایه شواهد موجود، گمان می‌رود این عمارت، دفتر کار آقاخان نوری بوده و کاربری اداری داشته است، چراکه نوع معماری آن برای سکونت، طراحی نشده است. بر پایه مستندات تاریخی از قبیل نقشه عبدالغفار و همچنین نقشه کِرِشیش، عمارت صدراعظم، نزدیکترین بنا به ارگ شاهی یا همان کاخ گلستان بوده است، در آن دوران با گذاشتن یه تخته‌پل روی خندق ارگ، این عمارت به ارگ شاهی متصل می‌شده است.
هرچند که اندرونی سال‌ها پیش تخریب و تبدیل به مدرسه شد اما هنوز بخش بیرونی این عمارت قابل بازدید است. در طبقه همکف بخش بیرونی، حوضخانه بسیار چشم‌نوازی ساخته شده که در مرکز این حوضخانه، یک حوض زیبا با کاشی‌های آبی‌رنگ جا خوش کرده که اطرافش را اتاق‌هایی احاطه کرده‌اند. در طبقه‌ی اول بخش بیرونی هم تالار زمستان‌نشین و تابستان‌نشین قرار دارد.
وقتی به داخل این تالار قدم بگذاری، در چند لحظه اول انگار از امروز و خیابان‌های شهر کنده می‌شوی؛ تا چشم کار می‌کند آینه و گچ‌بری‌های پرکار می‌بینی که عناصر تازه‌وارد فرنگی در دوره قاجار بودند. در تزئینات آن هم از تصاویر زنان با پوشش غربی و تلفیق طرح‌های غربی گچبری در کنار هر آینه استفاده شده و در سقف این خانه می‌توان تصاویری کارت‌پستالی به سبک غربی دید که روی شیشه و آینه، هنرمندانه نقاشی شده‌اند. به‌نوعی تمامی تزئینات داخلی، گچ‌بری‌ها و نقاشی‌ها در تالار و اتاق‌های عمارت، به سبک اروپایی هستند. در همین طبقه اول بخش بیرونی، تالار دیگری هم به نام تالار تابستان‌نشین بنا شده که هرچه در آن می‌بینی، فقط رقص نور است و تلألو آفتابِ تابیده بر آینه‌ها؛ این تالار نورهایش را مرهون ارسی‌های کشویی 9 لنگهای است که به سمت ایوان باز می‌شوند و با کنده‌کاری‌ها و شیشه‌های رنگی زیبا تزیین شده‌اند.
در سراسر حیاط عمارت صدر اعظم، نقوش برجسته با طرح برگ‌پنجه‌ای بر روی سنگ استفاده شده است؛ در واقع استحکام و مقاومت این عمارت هم، به تزئینات سنگی آن مربوط می‌شود. از دیگر تزئینات چشم‌نواز این خانه، گچ‌بری‌های زنجیروار، و مطابق با الگوی باستانیِ ترکیبی از طرح‌های گیاهی و هندسی است.
سقف عمارت صدر اعظم به‌شکل شیروانی و با الهام از سبک معماری آرامگاه کوروش ساخته شده است. این سبک از معماری سقف و پیشانی در دیوانخانه‌ی کریم‌خان نیز به چشم می‌خورد. تزئینات این قسمت هم از حجاری‌های نقش‌های تزیینی مقبره کوروش و تزیینات معماری دوره‌ی هخامنشیان الهام گرفته شده است.
این عمارت 180 ساله، شاهد توطئه برای قتل امیرکبیر و ناظر بر روابط پنهانی ملک‌جهان، همسر محمد شاه و شیوع گسترده وبا بوده؛ در همین خانه با استقلال هرات موافقت شد و معاهده ننگین پاریس هم در همین عمارت به امضا رسید. وقتی هم که مجلس به توپ بسته شد، برخی از نمایندگان در عمارت صدر اعظم، پناه گرفتند. میرزا یحیی و آیت‌اله طباطبایی و بهبهانی هم در همین خانه دستگیر شدند. با تمام این تاریخ و ناخوشی‌هایی که خانه امام جمعه از سر گذرانده، هنوز هم این عمارت زیبای 180 ساله، در قلب تهران، شکوه و زیبایی معماری ایرانی را به زیبایی به تصویر می‌کشد.
عکس‌های قبل و بعد از مرمت
The Imam Jomeh House is one of Tehran’s most valuable historical homes, known for its intricate architecture, colorfu stained-glass windows, elegant sash doors, stunning mirror work, and detailed stucco decorations. Built between 1841 and 1844, the mansion originally belonged to Mirza Agha Khan Nouri. After his removal from power, the property was confiscated by government officials.
In 1862, Naser al-Din Shah pardoned Mirza Agha Khan and his two eldest sons, Mirza Kazem Khan Nezam al-Molk and Mirza Davoud Khan, the Minister of the Army, returning part of their confiscated properties, including this mansion, to the Nouri family.
After Mirza Agha Khan’s death, his son, Mirza Kazem Khan, lived in the mansion for nearly 40 years. Over time, as the Nouri family’s influence diminished, the mansion’s size was gradually reduced. Finally, in 1906, Haj Mirza Yahya, known as Imam Jomeh Khoyii, moved to Tehran as a member of the National Consultative Assembly. He purchased the house from the Nouri family’s descendants and made it his residence.
According to historical records, this mansion was transferred to the Tehran Provincial Department of Education in 1949 by Jamal Emami, a descendant of Mirza Yahya Imam Jomeh. Later, in 1970, the Tehran Provincial Department of Cultural Heritage took over its management. Between 1969 and 1971, the mansion underwent restoration and renovation by the Organization for the Preservation of Historical Monuments. However, in 1982, the building suffered severe damage during the Tehran missile attacks. An explosion in Toopkhaneh Square (Artillery Square) and a missile strike just 25 meters away caused significant destruction. Despite this, efforts to preserve the mansion continued, and in November 1996, it was officially registered as a National Heritage Site of Iran (No. 1772). Its final restoration began shortly after.
This mansion, spanning an area of approximately 900 square meters, was once among the aristocratic residences of Tehran. Reflecting the architectural style of the Qajar era, it originally featured two distinct sections: the inner quarters (Andaruniii) and the outer quarters (Biruniiii). While the inner section was demolished years ago to make way for a school, the outer section of the mansion remains intact and is open to visitors today.
The Imam Jomeh House features a central blue-tiled pool surrounded by rooms in the ground floor’s inner courtyard. The first-floor hosts winter and summer halls, decorated with intricate mirror work and European-inspired stucco. The sliding sash windows reflect sunlight beautifully in the summer hall. Stone carvings and chain-like stucco patterns decorate the courtyard, while the sloped roof is influenced by Persian architectural traditions. This 180-year-old mansion in the heart of Tehran showcases a perfect blend of historical charm and architectural beauty.
i The name of a city in Iran
ii Andaruni (Inner Quarters): The private section of traditional Iranian houses, reserved for family use
iii Biruni (Outer Quarters): The public section of traditional Iranian houses, used for hosting guests
بدون دیدگاه